Giáo dục với tư cách là
một hiện tượng xã hội đã xuất hiện và tồn tại cùng với sự xuất hiện và tồn tại
của xã hội loài người. Nhiệm vụ cơ bản của giáo dục là chuẩn bị cho thế hệ trẻ
đi vào cuộc sống trên cơ sở tiếp thu, kế thừa và phát triển những kinh nghiệm,
tri thức mà nhân loại đã tích lũy được. Có chức năng chuyên
biệt, để quá trình giáo dục chất lượng, hiệu quả, yêu cầu trên cả ba phương diện
chuyên môn, kỹ năng, kinh nghiệm đối với chủ thể của toàn bộ hoạt động giảng dạy là rất cao.
1- Năng lực tư duy lý luận
Trong hệ thống giáo dục
quốc dân, giáo dục đại học, cao đẳng là một bộ phận cấu thành quan trọng và các môn lý luận chính trị là môn học bắt buộc trong chương trình đào tạo. Dạy và học các môn lý luận chính trị là một hoạt động thuộc quá trình giáo dục, nhằm cung cấp cho người học những kiến
thức về tự nhiên, xã hội và tư duy trên nền tảng chủ nghĩa
Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, từ đó, hình thành nên những kỹ năng để giải quyết, xử lý những vấn đề thực tế một cách khoa học, mang
tính nhân văn, phù hợp với
lợi ích của cộng đồng, tập thể, chế độ và xã hội.
Nghề dạy học là nghề
sáng tạo nhất trong những nghề sáng tạo. Yêu cầu về kiến thức, phương pháp, đạo đức nghề nghiệp đối với người dạy luôn tuân thủ
những chuẩn mực nhất định. Để có thể giảng dạy tốt
một môn học nói chung, một môn học thuộc
ngành lý luận chính trị nói riêng, vấn đề đầu tiên và quan trọng nhất đối với
giảng viên/giảng viên lý luận chính trị là phải có và không ngừng nâng cao năng lực nhận thức, năng lực tư duy lý luận.
Tư duy là sự phản ánh khái quát, gián tiếp hiện thực
khách quan, phản ánh những mối liên hệ bản chất, tất nhiên bên trong của sự vật,
đem lại cho nhận thức khoa học những tri thức mới về tính quy luật chi phối sự
vận động và phát triển của sự vật. Tư duy là quá trình sáng tạo lại hiện thực
dưới dạng tinh thần, là sự tìm tòi đề xuất những nhận thức mới và không ngừng bổ
sung phát triển các nhận thức đó trên cơ sở hoạt động thực tiễn của con người. Tư duy của con người không bất biến, luôn phát
triển không ngừng, hoạt động của tư duy luôn vươn tới những nhận thức mới. Tư
duy thuộc hoạt động nhận thức ở trình độ cao.
Nói đến “năng lực tư duy” là nói đến “tổng hợp những phẩm
chất trí tuệ đáp ứng yêu cầu nhận thức thế giới và bảo đảm cho hành động sáng tạo
của con người"[1]. Năng lực đó "được biểu
hiện ở khuynh hướng nhận thức và hành động, ở kết quả xử lý thông tin và nhất
là kết quả hoạt động. Phương pháp tiếp cận vấn đề khác nhau chính là biểu hiện
trình độ khác nhau của năng lực tư duy"[2]. Quá
trình tư duy được tiến hành trong sự huy động sức mạnh của các phương pháp tư
duy và sự kết hợp các phương pháp ấy theo một trật tự lôgic phù hợp với lôgíc vốn
có của đối tượng nhận thức; vì thế, năng lực tư duy chính là năng lực lựa chọn
các vấn đề có liên quan để liên kết các hình thức tư duy mà tìm ra các kết luận
nhất định. Năng lực tư duy là khả năng sử dụng một cách thành thạo, nhuần nhuyễn
cả nội dung và phương pháp của tư duy để phát hiện vấn đề và xây dựng được những
phương án tối ưu để giải quyết vấn đề đó.
Xét theo cấp độ phát triển của năng lực tư duy có thể
phân ra thành năng lực tư duy kinh nghiệm và năng lực tư duy lý luận. Nói đến
tư duy lý luận là nói đến tư duy ở trình độ khái quát hóa, trừu tượng hóa, phản
ánh gián tiếp nhưng sâu sắc về mối liên hệ bản chất, tính tất yếu, tính quy luật
của sự vật, hiện tượng. Năng lực tư duy lý luận là một trong những phạm trù quan
trọng của nhận thức luận. Đó là khả năng tư duy về những vấn đề chung, tổng thể,
toàn vẹn, nắm bắt đối tượng trong tính chỉnh thể của sự tồn tại, vận động và
phát triển. Đó là khả năng tư duy khoa học, sáng tạo trong sử dụng các khái niệm,
phạm trù để phân tích, so sánh, tổng hợp, trừu tượng hóa, khái quát hóa, đem lại
những tri thức mang tính chính xác, sâu sắc, chặt chẽ, lôgíc và hệ thống, phù hợp
với tính quy luật khách quan của hiện thực. Bên cạnh đó, năng lực tư duy lý luận
còn có sức mạnh đưa lý luận vào cuộc sống, cụ
thể hóa lý luận thành mục tiêu, phương hướng, giải pháp cụ thể để giải quyết các vấn đề của cuộc sống
có hiệu quả cao. Năng lực tư duy lý luận còn được thể hiện ở khả năng
xác lập tri thức, khả năng xác lập quan hệ giữa các tri thức và khả năng đối tượng
hóa tri thức. Một cách khái quát, năng lực tư duy lý luận là “tổng hợp các phẩm chất trí tuệ của chủ thể
đáp ứng yêu cầu phát hiện, nhận thức nhạy bén, đúng đắn đối với hiện thực ở
trình độ lý luận, từ đó, có những đề xuất sắc bén, sáng tạo, thiết thực góp phần
nâng cao hiệu quả hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn”.
2- Vai trò năng lực tư duy lý luận đối với hoạt động giảng dạy của giảng
viên lý luận chính trị
Giảng dạy các môn lý luận
chính trị trong các trường Đại học, cao đẳng ở Việt Nam là mang đến cho người học
hệ thống các quan điểm, tư
tưởng được khái quát từ những kinh nghiệm thực tiễn, từ thế giới khách quan, phản
ánh những mối liên hệ bản chất, mang tính qui luật của sự vật, hiện tượng của
thế giới hiện thực, góp phần xác lập thái độ sống, lối sống,
đạo đức phù hợp với định hướng giá trị xã hội. Truyền thụ tri thức lý luận chính trị cho sinh viên, giảng viên lý luận chính trị thực hiện hoạt động giáo dục kép: 1- Làm giàu có thêm tri thức; 2- Giáo
dục cho sinh viên ý thức và động cơ học tập đúng đắn, tinh thần đoàn kết giúp đỡ
lẫn nhau, từng bước vươn lên trở thành những người lao động có bản lĩnh và
trình độ chuyên môn vững vàng, làm chủ các tri thức khoa học - công nghệ tiên
tiến. Vì vậy, trách nhiệm cũng như yêu cầu về năng lực chuyên môn đối với giảng
viên lý luận chính trị là khá nặng nề.
Các môn lý luận chính trị là những môn khoa học
xã hội có tính trừu tượng hóa, khái
quát hoá cao, xâm nhập lẫn nhau, bổ sung cho nhau, nhằm phát hiện những
quy luật vận động, phát triển của các sự vật hiện tượng, đem lại cho con người
“hình ảnh chân thật của đối tượng”, nhờ đó mà con người có thể cải tạo thế giới
theo yêu cầu và mục đích của mình. Lý luận chính
trị còn có tính
hệ thống, chính xác và lôgic chặt chẽ, phản ánh chính xác sự vật hiện tượng
như nó đã tồn tại, vận động và phát triển, có tác dụng tích cực đối với hoạt động
thực tiễn của con người, làm cho “trí tuệ” con người phát triển, làm tăng thêm
quyền lực của con người đối với tự nhiên.
Giảng dạy các môn lý
luận chính trị không thể chỉ dừng lại ở những nguyên lý lý luận thuần túy, kiến
thức sách vở... mà quan trọng hơn là phải biết vận dụng, đối chiếu những kiến
thức ấy với thực tiễn phức tạp, đa chiều cạnh; biết tổng kết thực tiễn để rút
ra những bài học kinh nghiệm. Thế giới ngày nay chứa đựng nhiều khuynh hướng tư tưởng khác nhau, trái ngược
nhau, thậm chí đối lập nhau, tạo nên những cơ sở lý luận cho các mô hình phát
triển phong phú, đa dạng trên toàn thế giới. Điểm đặc biệt của
giáo dục lý luận chính trị là rất nhạy cảm với mọi sự đổi thay của môi trường xã hội, chịu ảnh hưởng
trực tiếp của môi trường xã hội. Mọi sự biến đổi của đất nước cũng như quốc tế
đều có ảnh hưởng mạnh mẽ đến giảng dạy lý luận chính
trị. Thực tiễn cuộc sống luôn luôn vận động
và phát triển nhưng không theo một khuôn mẫu định sẵn hay một con đường thẳng tắp,
mà quanh co, khúc khuỷu.
Truyền tải những
nội dung thông tin có định hướng - những nguyên lý của chủ nghĩa Mác-Lênin,
tư tưởng Hồ Chí Minh, những quan điểm, chủ trương của Đảng, chính sách,
pháp luật của Nhà nước trong điều kiện cả lý luận và thực tiễn hiện đang
còn rất nhiều vấn đề chưa được giải quyết thấu đáo, đòi hỏi những giải thích
khoa học, những tổng kết đầy đủ, nghiên cứu kịp thời.
Những phân tích trên
cho thấy, nhận thức kiến thức lý luận chính trị, nắm bắt nó, truyền
tải nó đến đối tượng giáo dục là một quá trình không hề đơn giản, đòi hỏi những
năng lực, phẩm chất và yêu cầu chuyên môn nhất định. Giảng viên lý luận chính trị vừa phải có tri thức về môn học, vừa phải có năng lực nắm bắt thông tin về chính trị - xã hội nhạy bén, chính xác, có năng lực tư
duy lý luận để tổng kết thực tiễn
để, vận dụng, đối chiếu những kiến thức ấy với thực tiễn phức tạp, đa chiều
cạnh áp dụng vào giảng dạy, đúc rút ra những bài học kinh nghiệm. Nếu giảng viên lý luận chính trị không có cách tiếp cận, nhìn nhận mới,
không đủ năng lực khoa học, năng lực chuyên môn và năng lực tư duy lý luận, sẽ
không thể cập nhật kiến thức, không thể phân tích, đánh giá, phản biện về sự biến đổi, vận động của
thực tiễn, không thể có những luận giải đúng đắn, phù hợp và thuyết phục trong hoạt
động giảng dạy.
3- Nâng cao năng lực tư duy lý luận
cho giảng viên lý luận chính trị - một số khuyến nghị
Năng lực tư duy lý luận phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trước
tiên là yếu tố bẩm sinh của cá thể cụ thể như cấu tạo của hệ thần kinh, gen... - những yếu tố đóng vai trò quyết định trong việc tạo ra năng khiếu, trí
thông minh, trí nhớ, khả năng trực giác, nhạy cảm. Đó điều kiện tiền đề,
là cơ sở của năng lực trí tuệ nói chung và năng lực tư duy lý luận nói riêng. Tuy
nhiên, tố chất mới chỉ là những khả năng tiềm tàng, nó cần phải được khơi dậy, rèn luyện và phát triển. Trong phát triển năng lực tư duy lý luận, giáo dục, đào tạo,
học tập, rèn luyện một cách tự giác có vai trò quyết định. Quá trình giáo dục,
đào tạo và tự đào tạo đem đến cho con người nội dung các tri thức, phương pháp
tư duy khoa học ngày một hoàn thiện hơn.
Môi trường kinh tế - xã hội, nền tảng văn hóa, khoa học của
xã hội là những yếu tố có ảnh hưởng quan trọng đến năng lực tư duy lý luận của
con người. "Con người là sản phẩm của hoàn cảnh", những điều kiện,
hoàn cảnh trong đó chủ thể tư duy sống và hoạt động, sống và học tập, rèn luyện,
và công tác sẽ sản sinh ra con người thực tiễn tương ứng. Bản thân tư duy cũng
là sự phản ánh của tồn tại xã hội, là sản phẩm của lịch sử - xã hội.
Bên cạnh đó, hoạt động thực tiễn là yếu tố cơ bản quyết định
năng lực tư duy lý luận của con người, con người quan hệ với thế giới bắt đầu không
phải bằng lý luận mà bằng thực tiễn. Thông qua hoạt động thực tiễn mà con người
có được những hiểu biết, những tri thức về hiện thực khách quan và phát triển
những năng lực của mình, “trí tuệ con người đã phát triển song song với việc
người ta đã học cải biến tự nhiên"[3]. Sự phát
triển liên tục, không ngừng của thực tiễn luôn luôn đặt ra những yêu cầu mới
đòi hỏi con người phải luôn suy nghĩ, tìm tòi, phát hiện quy luật vận động,
phát triển của sự vật, hình thành những phương thức, nội dung mới trong năng lực
tư duy hướng về việc phát hiện và giải quyết các vấn đề theo yêu cầu của thực
tiễn. Thông qua hoạt động thực tiễn, năng lực tư duy lý luận, khả năng xác lập
tri thức và đối tượng hóa tri thức của con người được hình thành, được trau dồi,
phát triển.
Thái độ, động cơ mọi
hoạt động của con người bị chi phối bởi nhu cầu và lợi ích, cái chi phối
mục đích hoạt động của con người là lợi ích. Hoạt
động rèn luyện để hình thành và phát triển năng lực tư duy lý luận, xét
cho cùng, cũng tuân thủ nguyên tắc ấy.
Một cách khái quát, những yếu tố nêu trên có quan hệ chặt
chẽ, tác động bổ sung, tạo thành một hệ thống các yếu tố cùng tác động đến năng
lực tư duy lý luận của con người nói chung, của giảng viên lý luận chính trị nói riêng. Nếu những yếu tố ấy cùng tác động đến năng
lực tư duy lý luận theo chiều tích cực sẽ có tác dụng phát triển năng lực tư
duy lý luận nhanh chóng; ngược lại, sự
tác động không thuận chiều giữa các yếu tố sẽ làm cho năng lực tư duy lý luận
thui chột.
Phân tích kỹ từng yếu tố, có thể nhận thấy rằng, yếu tố bẩm
sinh, di truyền, sự phát triển của khoa học và thực tiễn xã hội là điều kiện cần
thiết; quá trình giáo dục, đào tạo đóng vai trò chủ đạo; quá trình tự giáo dục
rèn luyện là yếu tố mang tính quyết định đến phát triển năng lực tư duy lý luận.
Năng lực tư duy lý luận là công cụ sắc bén trong hoạt động
giảng dạy của giảng viên lý luận chính trị. Để nâng cao năng lực
tư duy lý luận của giảng viên lý luận chính trị, cần:
Thứ nhất, tạo điều kiện cho giảng viên lý luận chính trị tiếp xúc với thực tiễn
xã hội và khoa học
Thực tiễn xã hội và sự phát triển của khoa học tác động
trực tiếp đến quá trình học tập nâng cao trình độ trí tuệ, trình độ lý luận của
giảng viên lý luận chính trị. Thực tiễn là hoạt động sáng tạo của con người
tác động vào thế giới khách quan, nhằm cải tạo nó, phục vụ cho lợi ích của
mình, vì vậy, hoạt động này hết sức phong phú, đa dạng. Tạo điều kiện cho giảng
viên thâm nhập thực tiễn, lấy thực tiễn soi
chiếu, phân tích làm sâu thêm, củng cố chắc chắn thêm những kiến thức đã
có; đồng thời, khai thác, tiếp thu những kinh nghiệm, những vấn đề nảy sinh từ thực
tiễn chính là cách thức nâng cao năng lực tư duy lý luận của giảng viên lý luận chính trị một cách trực tiếp nhất. Những tri thức có được từ thực tiễn “muôn màu,
muôn vẻ” là “nguồn
nguyên liệu” quan trọng, tăng chất lượng cho các bài giảng, làm cho các bài giảng
có ý nghĩa, giá trị sâu sắc hơn, mài sắc thêm năng lực tư duy lý luận.
Thứ hai, nâng
cao ý thức tự bồi dưỡng,
tự đào tạo của
giảng viên lý luận chính trị
Kiến thức, kỹ năng,
phương pháp mà các sinh viên lý luận chính trị - các giảng viên lý luận chính
trị tương lai được học trong các cơ sở đào tạo là hết sức quý báu, song đó mới
chỉ những kiến thức chuyên môn, nghiệp vụ mang tính cơ bản, làm cơ sở cho sự tự
vận động, tiến bộ trong nghề nghiệp sau này. Trong khi đó, thực tiễn luôn vận động,
biến đổi không ngừng, các kiến thức, tri thức không ngừng sinh sôi, phát triển.
Để thực hiện tốt nhiệm vụ của người giảng viên lý luận chính trị, mỗi giảng
viên phải tiếp tục tự đào tạo, tự bồi dưỡng thường xuyên, nâng cao kỹ năng nghiệp
vụ, cập nhật tri thức, tiếp thu các chương trình và phương pháp giảng dạy mới,
đáp ứng yêu cầu đổi mới của xã hội, của chính cá nhân. Trong quá trình tự học,
tự đào tạo, mỗi giảng viên phải luôn ý thức đặt trọng tâm vào rèn luyện tư duy,
rèn luyện phương pháp, cập nhật tri thức mới, cập nhật những phương pháp giảng
dạy, nghiên cứu mới, xây dựng phong cách tư duy khoa học và độc lập… Giảng viên lý luận chính trị cần chú trọng rèn luyện phương pháp, kỹ
năng, trên cơ sở đề cao tính sáng tạo, trong đó chú ý đến hai kỹ năng căn bản - kỹ năng sư phạm và kỹ năng nghiên cứu khoa
học, đi kèm với ngoại ngữ, tin học, hình thành nên hệ thống kỹ năng, khả năng
chiếm lĩnh tri thức khoa học.
Thứ ba, nâng cao trình độ học vấn, trình độ
khoa học, tri thức ngoài chuyên ngành cho giảng viên lý luận chính trị
Hầu
hết các giảng viên lý luận chính trị chủ yếu mới có các kiến thức chuyên ngành lý luận chính trị, còn thiếu những kiến thức cơ bản của các ngành khoa học
xã hội - nhân văn, khoa học tự nhiên. Vì vậy, phải có kế hoạch đào tạo, bồi
dưỡng nâng cao những tri thức khoa học ngoài chuyên ngành cho giảng viên lý luận chính trị. Các đợt tập huấn, các khóa học ngắn ngày, các lớp bồi
dưỡng… là cơ hội tốt trong nâng cao tổng thể tri thức, nhận thức cho giảng viên lý luận chính trị.
Lưu ý thêm rằng, các
khóa học, các lớp bồi dưỡng phải được thực
hiện trên nguyên tắc phù hợp, kịp thời, có phân loại nhằm đáp ứng các nhu cầu
khác nhau của các nhóm đối tượng, tránh bồi dưỡng đồng loạt, ồ ạt, bình quân. Cần
vận dụng nhiều hình thức bồi dưỡng phù hợp với hoàn cảnh và điều kiện của giảng
viên lý luận chính trị từng vùng, miền
khác nhau, nhất lànhững vùng khó khăn, vùng sâu, vùng xa. Bên cạnh đó, cần có cơ chế chính sách khuyến khích giảng viên lý luận chính trị thường xuyên nghiên cứu khoa học. Nghiên cứu khoa học là hoạt động trí óc ở trình độ cao, có ý nghĩa quan trọng đối với việc
phát huy năng lực sáng tạo, năng lực tư duy lý luận,
là con đường ngắn nhất để nâng cao
năng lực chuyên môn. Giảng viên lý luận chính trị vừa phải là nhà sư phạm, vừa phải là nhà
khoa học, gắn nghiên cứu khoa học với giảng dạy, làm cho nghiên cứu khoa học trở
thành đòn bẩy trong nâng cao năng lực tư duy, chất lượng giảng dạy, vì thế, cần đặt ra yêu cầu xây dựng chương trình nghiên cứu khoa học cụ thể đối với
giảng viên. Để nghiên cứu khoa học của
giảng viên lý luận chính trị không hình thức, cần định hướng nghiên cứu khoa học của giảng viên một cách hợp lý, hướng đến
những vấn đề lý luận, thực tiễn còn nhiều vướng mắc, hoặc giữa lý luận và thực
tiễn còn có mâu thuẫn.
Thứ tư, tạo động lực khuyến khích giảng viên lý luận
chính trị không ngừng nâng cao năng lực tư duy lý luận
Mọi hoạt động của con người đều nhằm đạt được một lợi ích
nhất định nào đó về vật chất hoặc tinh thần để thỏa mãn nhu cầu. Khi được đáp ứng
đầy đủ những nhu cầu lợi ích chính đáng, giảng viên lý luận
chính trị sẽ có động
lực to lớn thúc đẩy để bằng mọi hình thức, tự
cố gắng vươn lên để nâng cao trình độ năng lực trí tuệ, năng lực tư duy
lý luận của mình. Vì thế, cần có chế độ đãi ngộ về vật
chất và tinh thần phù hợp cho giảng viên lý luận chính trị, để họ tích cực học tập, rèn luyện, nâng
cao trình độ, nâng cao năng lực tư duy lý luận. Bố trí, sử dụng giảng viên lý luận chính trị phải trên tinh thần công bằng, tin tưởng,
tạo điều kiện, đánh giá khách quan và coi trọng năng lực sáng tạo thật sự về
chuyên môn nghiệp vụ. Cần đãi ngộ đúng công sức và tài năng với tinh thần ưu
đãi và tôn vinh nghề dạy học.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét